خرمشهر به دلیل اهمیت استراتژیک و جایگاه مهم اقتصادی و نظامی آن و همچنین به مناسبت آنکه از اصلی ترین مناطق مورد ادعای بی اساس و واهی عراق بود، از نخستین روز شروع جنگ عراق علیه ایران، هدف بمباران سنگین عراق قرار گرفت، نیروهای زمینی عراق به سوی آن پیشروی کردند و آن را به محاصره در آوردند. هنگ پیاده خرمشهر با کمک سپاه پاسداران و نیروهای مردمی، دلیرانه در برابر حملات ارتش عراق ایستادگی کرد. لیکن سرانجام در ساعت 30/16 روز چهارم آبان 1359(پس از 35 روز مقاومت بی نظیر حماسی) خرمشهر سقوط کرد. سقوط خرمشهر بهانه ای به دست عراق داد تا تبلیغات فراوانی در جهت احیای احساسات عربی و ارضای عصبیت های قومی خود به راه اندازد.

تلاش برای طرح ریزی و اجرای عملیات الی بیت المقدس( عملیات آزاد سازی خرمشهر) در موقعیت بسیار حساسی انجام شد، وضعیت داخلی کشور با انهدام بقایای ضد انقلاب به تدریج رو به بهبودی و ثبات پیش می رفت. اوضاع منطقه نیز به دلیل نگرانی آمریکا از نتایح ناشی از پیروزی ایران بر عراق، به گونه ای آشکار ملتهب بود، ضمن اینکه مناسبات اعراب و اسرائیل با آمادگی اسرائیل برای تهاجم به جنوب لبنان، در وضعیت حساسی قرار داشت. در چنین موقعیتی، بی گمان، نتیجه عملیات الی بیت المقدس برای ایران، منطقه و عراق بسیار سرنوشت ساز و تعیین کننده بود، لذا سرعت عمل در اجرای این عملیات برای ایران بسیار با اهمیت بوده و نقش مؤثری داشت.

زمینه ی اجرای عملیات الی بیت المقدس متأثر از نتایج عملیات های پیشین بود که با شکستن حصر آبادان آغاز شد و پس از آن نیز ادامه یافت. این نتایج عبارت بودند از:

1-    انهدام بخش وسیعی از نیروی زمینی دشمن؛

2-    آزاد سازی بخش مهمی از مناطق اشغالی؛

3-    آزاد سازی نیروهای پدافندی خودی از مناطق اشغالی؛

4-    افزایش توانایی نیروهای خودی در طرح ریزی و اجرای عملیات؛

5-    افزایش تسلط اطلاعاتی بر دشمن

مرحله ی اول عملیات در غرب کارون و در روز 10 اردیبهشت 1361 آغاز شد. دشمن گمان نمی کرد که ایران بتواند با عبور از رودخانه خود را به جاده ی اهواز –خرمشهر برساند. لیکن این امر تحقق یافت.

در مرحله ی دوم عملیات که روز 16 اردیبهشت 1361 شروع شد، تهاجم ایران به سوی نوار مرزی، از جاده اهواز-خرمشهر در ناحیه ی غرب کارون آغاز گردید. همزمان با مرحله ی دوم، لشکر 6 عراق به محاصره و انهدام و اسارت تهدید می شد. در این مرحله از عملیات، نیروهای ایرانی توانستند در هفده کیلومتر از نوار مرزی استقرار یابند. نیروهای عراقی از جفیر، کرخه نور، هویزه و پادگان حمید عقب نشینی کردند و در محور شلمچه خرمشهر متمرکز گردیدند.

مرحله سوم عملیات که ده روز مداوم به طول انجامید، با هدف نهایی آزاد سازی خرمشهر شروع شد. نیروهای عراقی که در مثلث جاده کارون مستقر بودند عقب نشینی کردند و با مرگ فرمانده عراقیِ مستقر در خرمشهر، روحیه سربازان عراقی تضعیف شد. سرانجام در پی عملیات دوم و سوم خرداد61 نیروهای ایران، عراقی ها شکست را پذیرفته، با دادن تلفات و ضایعات بسیار زیاد، خرمشهر را به صاحب اصلی آن واگذار و فرار کردند. وسعت منطقه ی آزاد شده در عملیات بیت المقدس بیش از 5400 کیلومتر مربع بود.

از جمله نتایج دیگر این عملیات، انهدام کامل 2 لشکر عراق، آسیب رساندن به 6 لشکر به میزان 20 تا60 در صد، کشته و زخمی شدن بیش از 16000 نفر، اسارت17499 نفر، انهدام 550 دستگاه تانک و نفربر، 50 خودرو، دهها عراده توپ، مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات، سرنگونی 53 فروند هواپیما و 3 فروند هلیکوپتر عراقی بود.

هدف های استراتژیک عملیات:

الف) بیرون راندن دشمن تا پشت مرز های بین المللی؛

ب) تأمین امنیت کرانه ی شمالی اروندرود و با شکست مواجه کردن استراتژی عراق در کنترل اروند رود؛

پ) نشان دادن برتری قدرت نظامی، سیاسی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران به عراق و حامیان او در منطقه خلیج فارس.

هدف های تاکتیکی:

الف) انهدام نیروهای متجاوز در منطقه ی بین غرب کارون تا خط مرزی که حداقل یک سوم کل قدرت مرزی عراق بود؛

ب) رسیدن به خط مرزی بین المللی و پاک کردن این قسمت از خاک میهن اسلامی؛

پ) آزاد سازی خرمشهر از اشغال متجاوزین؛

ت) دور کردن شهرها و نقاط مسکونی واقع در این منطقه از برد توپخانه سنگین دشمن که بدون رعایت اصول اسلامی، اخلاقی و قوانین بین المللی، مناطق مسکونی را هدف موشک و بمب و گلوله قرار می داد.

این نبرد بلافاصله بعد از عملیات پیروزمندانه فتح المبین و در حالی که عمده ی نیروهای مسلح در جبهه غرب دزفول و شوش درگیر بودند طرح ریزی و یک ماه بعد به اجرا در آمد. لذا لازم بود ضمن تحکیم مواضع و دفاع از منطقه، نیروی وسیعی به منطقه ی اهواز-خرمشهر (در مسافتی بین 150تا250 کیلومتر) انتقال یابد، به طوری که دشمن غافلگیر شود.

جمع بندی و نتیجه گیری:

فتح خرمشهر به عنوان بزرگترین پیروزی سیاسی- نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال دوم جنگ، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در این عملیات توفیقات نظامی قابل توجهی از جمله آزادی 5400 کیلومتر مربع از سرزمین های اشغالی برای نیروهای ایران بدست آمد و دشمن متجاوز برای اجتناب از تلفات بیشتر و حفظ بصره، با سرافکندگی بسیار، از خاک ایران عقب نشست. این عملیات بزرگ و غرور آفرین (الی بیت المقدس) که با اهداف استراتژیک و تاکتیکی خاصی به انجام رسید، ضمن آنکه توانست در سه مرحله، خرمشهری را که در ساعت 30/16 روز چهارم آبان 1359 و پس از 35 روز مقاومت بی نظیر، سقوط کرده بود را در ساعت 11بامداد سوم خرداد 1361 آزاد سازد، تغییرات چشمگیری را در روند جنگ ایجاد کرد و ایران را در موضعی فرادست قرار داد.

منابع:

1- درودیان، محمد؛ (1373)، از خونین شهر تا خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.

2- ولایتی، علی اکبر؛ (1376)، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.